طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه چیست؟
یکی از داستان‌های جذاب اساطیری که به خوبی مفهوم نیاز به پذیرش و جلب توجه را نشان می‌دهد، افسانه نارسیس (Narcissus) در اساطیر یونان است. او جوانی زیبا بود که عاشق تصویر خودش در آب شد و تمام زندگی‌اش صرف تماشای آن شد. نارسیس نماد کسی است که همواره به دنبال تأیید و توجه بیرونی است و بدون آن، نمی‌تواند هویت و ارزش واقعی خود را درک کند. این داستان هنوز هم الهام‌بخش روان‌شناسان است تا سازوکارهای ذهنی انسان را بررسی کنند.
طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه (Approval-Seeking/Recognition-Seeking Schema) یکی از طرحواره‌های ناسازگار اولیه است که در نظریه جفری یانگ مطرح می‌شود. این طرحواره زمانی شکل می‌گیرد که فرد ارزش خود را بر اساس قضاوت و نگاه دیگران بسنجد و بدون دریافت تأیید، احساس بی‌ارزشی کند. افراد دارای این طرحواره معمولاً برای دیده شدن تلاش زیادی می‌کنند.
این طرحواره ریشه در دوران کودکی دارد؛ زمانی که کودک تنها در صورت اطاعت یا جلب رضایت والدین مورد توجه قرار گرفته است. بنابراین یاد می‌گیرد که نیازهای خود را کنار بگذارد و برای دریافت عشق و امنیت، دیگران را راضی نگه دارد. چنین الگویی در بزرگسالی ادامه پیدا می‌کند و فرد همیشه به دنبال تحسین و توجه بیرونی است.
در روانشناسی، این طرحواره به عنوان یکی از عوامل مؤثر در اضطراب اجتماعی (Social Anxiety) و عزت نفس پایین (Low Self-Esteem) شناخته می‌شود. افرادی که به شدت دچار این الگو هستند، اغلب در روابط شخصی و حرفه‌ای با مشکلات زیادی روبه‌رو می‌شوند.
ریشه‌های طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه
این طرحواره معمولاً از الگوهای تربیتی خاص در خانواده نشأت می‌گیرد. کودکانی که تنها در صورت موفقیت، اطاعت یا خوشایند بودن مورد توجه قرار می‌گیرند، بیشتر در معرض ابتلا به این طرحواره قرار دارند. نبود عشق بی‌قید و شرط (Unconditional Love) یکی از مهم‌ترین عوامل ایجاد این طرحواره است.
عوامل فرهنگی نیز نقش پررنگی دارند. در جوامعی که ارزش افراد بر اساس موفقیت‌های بیرونی، ظاهر یا تأیید دیگران سنجیده می‌شود، احتمال بروز این طرحواره بیشتر است. کودک در چنین جامعه‌ای به جای تمرکز بر نیازهای واقعی خود، می‌آموزد که همواره به دنبال معیارهای بیرونی باشد.
برخی پژوهشگران مانند David P. Bernstein و Jeffrey Young اشاره کرده‌اند که تجارب طرد، انتقاد شدید یا مقایسه شدن با دیگران در دوران کودکی، بستر مهمی برای شکل‌گیری این طرحواره ایجاد می‌کنند. بنابراین، هم خانواده و هم جامعه در تثبیت این الگو نقش اساسی دارند.
نشانه‌های طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه
نشانه‌های این طرحواره در رفتارهای روزمره به وضوح دیده می‌شود. افراد مبتلا اغلب نمی‌توانند تصمیم‌های مهم زندگی را بدون تأیید دیگران بگیرند. آن‌ها بیشتر به ظاهر و تصویر اجتماعی خود اهمیت می‌دهند تا به احساسات و خواسته‌های درونی‌شان.
یکی از علائم رایج این طرحواره، وابستگی شدید به تعریف و تحسین است. این افراد در صورت دریافت توجه احساس خوبی پیدا می‌کنند، اما در نبود آن دچار اضطراب و احساس بی‌ارزشی می‌شوند. حتی ممکن است برای جلب توجه از رفتارهای نمایشی یا غیرطبیعی استفاده کنند.
در روابط نزدیک، این افراد معمولاً به سختی می‌توانند مرزهای شخصی خود را حفظ کنند. آن‌ها بیشتر بر خوشحال کردن دیگران تمرکز دارند و نیازهای خود را نادیده می‌گیرند. این موضوع باعث ایجاد احساس خستگی و فرسودگی روانی در طول زمان می‌شود.
پیامدهای طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه
تداوم این طرحواره در بزرگسالی می‌تواند اثرات عمیقی بر سلامت روان و کیفیت زندگی فرد داشته باشد. یکی از مهم‌ترین پیامدها کاهش عزت نفس است؛ زیرا فرد ارزش خود را همیشه در بیرون جست‌وجو می‌کند. این وابستگی به تأیید دیگران، نوعی بی‌ثباتی درونی ایجاد می‌کند.
این طرحواره می‌تواند باعث شکل‌گیری اضطراب اجتماعی شود. فرد دائماً نگران است که مبادا دیگران او را قضاوت کنند یا مورد بی‌توجهی قرار بگیرد. همین موضوع عملکرد اجتماعی او را مختل می‌کند و حتی به افسردگی (Depression) منجر می‌شود.
همچنین، این طرحواره می‌تواند روابط عاطفی را آسیب‌پذیر کند. فرد ممکن است به جای تجربه یک رابطه سالم، به رابطه‌ای وابسته و ناسالم کشیده شود؛ چرا که نمی‌تواند بدون توجه و تأیید طرف مقابل احساس آرامش داشته باشد.
تفاوت طرحواره پذیرش جویی با نیاز سالم به تأیید
باید تفاوت بین طرحواره ناسازگار و نیاز سالم به تأیید را در نظر گرفت. همه انسان‌ها به طور طبیعی دوست دارند مورد توجه و محبت قرار بگیرند. این میل طبیعی، بخشی از نیازهای هیجانی اساسی انسان است. اما تفاوت اصلی در میزان و شدت این نیاز دیده می‌شود.
نیاز سالم به تأیید به فرد کمک می‌کند ارتباطات اجتماعی سازنده‌ای داشته باشد و از روابط خود لذت ببرد. در این حالت، فرد همچنان می‌تواند استقلال شخصی خود را حفظ کند و تصمیم‌هایش را بر اساس ارزش‌ها و نیازهای واقعی خود بگیرد.
در مقابل، طرحواره پذیرش جویی باعث می‌شود فرد تمام هویت خود را بر اساس نگاه دیگران تعریف کند.در نتیجه استقلال شخصی کمرنگ می‌شود و احساس ارزشمندی تنها به تأیید بیرونی وابسته خواهد بود.
<hr data-start=”849″ data-end=”852″ />
مقایسه طرحواره پذیرش جویی با عزت نفس سالم
برای درک بهتر این موضوع، جدول زیر تفاوت‌های اصلی طرحواره پذیرش جویی و عزت نفس سالم را نشان می‌دهد:
| ویژگی | طرحواره پذیرش جویی (Approval-Seeking Schema) | عزت نفس سالم (Healthy Self-Esteem) |
|---|---|---|
| منبع ارزش | وابسته به تأیید و توجه دیگران | ناشی از پذیرش خود و توانایی‌های شخصی |
| پایداری | بی‌ثبات و وابسته به شرایط بیرونی | پایدار و مقاوم در برابر انتقاد |
| تصمیم‌گیری | وابسته به نظر دیگران | مبتنی بر ارزش‌ها و نیازهای درونی |
| روابط اجتماعی | اغلب وابسته و اضطراب‌آور | متعادل و سالم |
این مقایسه نشان می‌دهد که تفاوت بین این دو حالت بسیار اساسی است. فردی که عزت نفس سالم دارد می‌تواند نیاز طبیعی به توجه را تجربه کند، اما وابسته به آن نمی‌شود.
نقش فرهنگ و جامعه در شکل‌گیری این طرحواره
فرهنگ نقش مهمی در پرورش یا کاهش این طرحواره دارد. در جوامعی که رقابت شدید، مقایسه دائمی و ارزش‌گذاری بر اساس ظاهر یا موفقیت‌های بیرونی رایج است، افراد بیشتر دچار طرحواره پذیرش جویی می‌شوند.
جامعه‌هایی که بر فردگرایی (Individualism) تأکید می‌کنند، معمولاً افراد را به استقلال و خودابرازی تشویق می‌کنند. این فضا می‌تواند خطر ابتلا به این طرحواره را کاهش دهد. در مقابل، در فرهنگ‌های جمع‌گرا (Collectivist Cultures) تأکید بر تأیید دیگران و جایگاه اجتماعی می‌تواند زمینه‌ساز پررنگ‌تر شدن این الگو باشد.
حتی رسانه‌ها نیز نقش تقویت‌کننده دارند. شبکه‌های اجتماعی با تمرکز بر لایک و دنبال‌کننده، افراد را به سمت جلب توجه بیشتر سوق می‌دهند و طرحواره پذیرش جویی را در ناخودآگاه افراد تثبیت می‌کنند.
رویکردهای درمانی برای طرحواره پذیرش جویی
درمان طرحواره پذیرش جویی معمولاً بر پایه طرحواره‌درمانی (Schema Therapy) انجام می‌شود. در این روش، درمانگر به فرد کمک می‌کند ریشه‌های دوران کودکی و باورهای ناسازگار خود را شناسایی کند. سپس تکنیک‌های شناختی و هیجانی برای تغییر این الگو به کار گرفته می‌شود.
یکی از ابزارهای مهم در این درمان، بازوالدینی محدود (Limited Reparenting) است. درمانگر با ایجاد فضایی امن، تجربه متفاوتی از پذیرش بدون شرط را به فرد منتقل می‌کند. این تجربه می‌تواند الگوی ذهنی فرد را به مرور اصلاح کند.
همچنین، استفاده از تکنیک‌های شناختی (Cognitive Techniques) برای شناسایی افکار ناکارآمد و جایگزینی آن‌ها با افکار سالم بسیار مؤثر است. تمرین مهارت جرئت‌مندی (Assertiveness) نیز به فرد کمک می‌کند بدون ترس از طرد، نیازهای واقعی خود را بیان کند.
تمرین‌ها و تکنیک‌های خودیاری
افرادی که به دنبال تغییر این طرحواره هستند می‌توانند از تمرین‌های ساده ولی مؤثر استفاده کنند. این تمرین‌ها علاوه بر درمان حرفه‌ای، روند بهبود را سریع‌تر می‌کنند.
تمرین‌های پیشنهادی
-
نوشتن جملات تأییدی برای خود (Self-Affirmations)
-
ثبت موفقیت‌ها و نقاط قوت شخصی در دفترچه روزانه
-
کاهش استفاده افراطی از شبکه‌های اجتماعی
-
تمرین مدیتیشن و ذهن‌آگاهی (Mindfulness) برای تمرکز بر لحظه حال
اهداف تمرین‌ها
افزایش عزت نفس
این تمرین‌ها به فرد کمک می‌کند ارزش خود را مستقل از تأیید دیگران درک کند.
تقویت استقلال روانی
با تکرار این عادت‌ها، فرد یاد می‌گیرد تصمیم‌هایش را بر اساس خواسته‌های درونی بگیرد.
کاهش اضطراب اجتماعی
تمرین‌های ذهن‌آگاهی و خودتأییدی می‌توانند سطح استرس ناشی از قضاوت دیگران را کاهش دهند.
مثال‌ها و تجربه‌های واقعی
بسیاری از افراد شناخته‌شده در دنیا با این طرحواره دست‌وپنجه نرم کرده‌اند. برای نمونه، برخی بازیگران یا ورزشکاران مشهور بارها در مصاحبه‌ها اعتراف کرده‌اند که احساس ارزشمندی‌شان کاملاً به توجه تماشاگران وابسته بوده است.
در زندگی روزمره هم می‌توان نمونه‌های زیادی دید. فردی که تنها در صورتی احساس موفقیت می‌کند که دیگران او را تحسین کنند، نمونه‌ای از این طرحواره را نشان می‌دهد. چنین فردی حتی اگر در کار خود حرفه‌ای باشد، بدون بازخورد مثبت دچار اضطراب می‌شود.
تجربه‌های درمانی نشان می‌دهد که با شناسایی و تغییر این الگو، افراد توانسته‌اند روابط سالم‌تر و عزت نفس پایدارتر بسازند. این تغییرات نه تنها در زندگی شخصی بلکه در حوزه کاری آن‌ها نیز اثر مثبت داشته است.
فیلم‌ها و سریال‌هایی با موضوع جلب توجه
سینما و تلویزیون بارها به موضوع جلب توجه و نیاز به پذیرش پرداخته‌اند. این آثار می‌توانند آینه‌ای برای شناخت بهتر این طرحواره باشند. شخصیت‌ها در این داستان‌ها اغلب برای دیده شدن تلاش افراطی دارند و همین موضوع آن‌ها را وارد بحران می‌کند.
فیلم‌هایی مانند Black Swan به زیبایی نشان می‌دهند که چگونه وابستگی به تحسین و تأیید دیگران می‌تواند زندگی فرد را نابود کند. در این فیلم، شخصیت اصلی برای رسیدن به کمال و جلب توجه، سلامت روان خود را فدا می‌کند.
سریال‌هایی مثل Euphoria نیز به فشارهای اجتماعی و نیاز نوجوانان به پذیرش همسالان می‌پردازند. تماشای چنین آثار هنری می‌تواند به درک عمیق‌تر این طرحواره و پیامدهای آن کمک کند.
رویکرد روانشناسی مثبت در مقابله با این طرحواره
روانشناسی مثبت (Positive Psychology) به جای تمرکز صرف بر مشکلات، بر توانایی‌ها و نقاط قوت فرد تأکید می‌کند. در مواجهه با طرحواره پذیرش جویی، این رویکرد تلاش می‌کند فرد را به سمت خودپذیری و شادی درونی هدایت کند.
تمرکز بر شکرگزاری (Gratitude) و ثبت لحظات مثبت روزانه یکی از ابزارهای مهم این رویکرد است. با این تمرین، فرد یاد می‌گیرد توجه خود را از تأیید دیگران به سمت تجربیات واقعی و لذت‌بخش شخصی تغییر دهد.
همچنین، روانشناسی مثبت به افراد کمک می‌کند منابع شادی پایدار خود را پیدا کنند. این منابع می‌تواند شامل روابط صمیمانه، فعالیت‌های خلاقانه یا اهداف شخصی باشد که وابستگی به تحسین دیگران را کاهش می‌دهد.
ارتباط طرحواره پذیرش جویی با سایر طرحواره‌ها
این طرحواره معمولاً به‌تنهایی عمل نمی‌کند و با سایر طرحواره‌ها ترکیب می‌شود. یکی از رایج‌ترین ترکیب‌ها، همراهی با طرحواره نقص و شرم (Defectiveness/Shame Schema) است. فردی که احساس نقص دارد، بیشتر به دنبال جلب توجه بیرونی برای پوشاندن این احساس خواهد بود.
همچنین، طرحواره وابستگی (Dependence Schema) می‌تواند این الگو را تقویت کند. فردی که باور دارد بدون حمایت دیگران قادر به زندگی نیست، بیشتر برای تأیید و پذیرش تلاش می‌کند.
شناخت این ارتباط‌ها در فرایند درمان اهمیت زیادی دارد. درمانگر با درک تعامل بین طرحواره‌ها می‌تواند مداخلات دقیق‌تری طراحی کند و مسیر تغییر را آسان‌تر کند.
کتاب‌های پیشنهادی برای شناخت بیشتر
خواندن کتاب می‌تواند ابزار مهمی برای خودآگاهی باشد. ناشران معتبر ایرانی در حوزه روانشناسی کتاب‌های ارزشمندی در این زمینه منتشر کرده‌اند. در ادامه چند نمونه معرفی می‌شود:
-
نشر میلکان: زندگی خود را دوباره بیافرینید نوشته Jeffrey E. Young – یکی از منابع اصلی در شناخت طرحواره‌ها
-
نشر ارجمند: طرحواره‌درمانی: راهنمای بالینی – کتابی کاربردی برای درمانگران و علاقه‌مندان
-
نشر قطره: اسرار عزت نفس اثر Nathaniel Branden – مناسب برای عموم مردم
-
نشر نی: هوش هیجانی نوشته Daniel Goleman – برای درک بهتر ارتباط احساسات و روابط
این منابع علاوه بر معرفی علمی، راهکارهای عملی هم در اختیار خوانندگان قرار می‌دهند و برای افراد علاقه‌مند به رشد فردی بسیار مفید هستند.
مثال تاریخی از جلب توجه در سیاست و هنر
در تاریخ، نمونه‌های زیادی از افراد مشهور وجود دارد که نیاز شدید به توجه بر زندگی‌شان سایه انداخته است. برخی رهبران سیاسی همواره در پی آن بودند که تصویر بزرگی از خود در ذهن مردم بسازند. این نیاز گاهی به اقدامات افراطی و حتی سقوط آن‌ها منجر شده است.
در حوزه هنر نیز بسیاری از هنرمندان برای ماندگار شدن نامشان، خود را در معرض توجه عمومی قرار می‌دادند. برخی از آن‌ها موفق شدند آثار جاودانه‌ای خلق کنند، اما برخی دیگر تنها درگیر شهرت مقطعی شدند.
این مثال‌ها نشان می‌دهند که نیاز به توجه می‌تواند محرکی برای خلاقیت و پیشرفت باشد، اما وقتی به افراط برسد، خطرناک خواهد شد.
نتیجه‌گیری
طرحواره پذیرش جویی و جلب توجه یکی از الگوهای روان‌شناختی مهم است که ریشه در دوران کودکی دارد و می‌تواند پیامدهای زیادی بر زندگی فرد داشته باشد. این طرحواره باعث می‌شود افراد ارزش خود را بر اساس نگاه دیگران تعریف کنند و به جای توجه به نیازهای درونی، همواره به دنبال تأیید بیرونی باشند.
شناخت این طرحواره، اولین گام در مسیر تغییر است. با استفاده از درمان‌های تخصصی مانند طرحواره‌درمانی و تمرین‌های خودیاری، می‌توان این الگو را اصلاح کرد. همچنین، مطالعه کتاب‌ها و تماشای آثار هنری مرتبط می‌تواند به افزایش آگاهی کمک کند.
در نهایت، رسیدن به عزت نفس سالم و استقلال روانی، مسیر رهایی از این طرحواره است. فردی که ارزش خود را درونی کند، دیگر برای احساس خوشبختی وابسته به نگاه دیگران نخواهد بود.